Saturday, September 18, 2010

TUNHMA, TUNHNU KEINI’N KAN TI


1966–1986 (TUNHMA KUM 20 LIAMTA KHA)
March 1, 1966 : Nipui a thaw dawn tan. Thlasik khaw vawt vur pawhin min kiansan ve mek a. St. Paul’s High School, Aizawl-ah pawl sarih ka zir kum a ni a, a thiam theilo ber chu ka ni biklo in ka hria. Chuan le, tu emaw hian, “Vawiin chhun dar 12:00 atangin Curfew a ni dawn,” a rawn ti ta thut mai a, curfew hming ringawt pawh kan hriat vawikhatna a ni a, a awmzia kan han inzawt kual te te a, mahni inlam panin kan tlan haw ta dam dam a. A bak chu in hriat vek kha : RAMBUAI.
Kan chhungkuain Reiek-ah kan tlanchhia a. Ailawng khaw thlen hma Buiman tlang atangin Aizawl khawpui kan han thlir let a, meikhu tur ngun mai leh mei alh sen zuai zuai bak engmah a lang lo. Aizawl khawpui chu meivapah a chang zo ta. Hnuk a ulh, thin a rim, bei a dawng, a hrilhhaithlak. Reiek khua-ah hian chawlhkar khat vel kan cham a, Aizawl lam panin kan in ak chhuak leh ta hnak hnak a. Sipai thupek ni ngei tur a ni, “In tinah flag var zar tur,” an ti a, pawnchhe var kan khai far a, a tlawmngaihthlak duh hle. “Remna kan duh e” tih lam ai mahin “Dawl zawrin kan zawr e” tihna a kawk zawk mahin ka hria.
Chuan le, zanlamah min curfew hnan chho ta tluk tluk mai a. Khawvela curfew rei ber ‘World Record’ kan siam ta hial awm e. Khuahkhirhna hnuaiah hian zalen chakna a lo chhuak rang duh khawp mai a. A hma zawng pawha lengkhawm châk ngai reng reng lo kha lenkhawm châkna thlarau a lo thleng anih pek kha. Zantin khel lova teichhuah a ngai ta tlat mai. Zai lah kan zai tui thei. Khang hunlai atang khan ania “Thil tha kan hmuh ang hi,” tih hla vel ka hriat ve. Kan veng kha a lo kilkhawr deuh bawk a, sipai patrolling pawhin min rawn thleng zing peih vak lo. Curfew e tilo chuan kan free letling phian.
Khang hunlai khan nula rim rual kan la ni lo deuh a, mahse curfew vanga bialnute rim theilo te zawng an lung a lo leng hle ni ngei tur a ni, “Curfew kara suihlunglen” tih hla te hial a lo pianchhuah phah ta a. Rambuai ta chu jail bang zut tawk an indawt ta zut mai a. Pu C.Durthanga “Jail Runthim” hlate chu a hunlaia hla awmze nei leh sak tlanglawn ber pawl a lo ni ta.
Kum sawmli zet a liam ta bawk a, hriatrengna a lo kiam ve telh telh si a, duh angin a kimchang thei tawh lovang. Mahse benga cham reh theilo tlem a zawng tal i han thailang hrâm dawn teh ang. Jim Reeves-a hla thulkhung This World Is Not My Home chuan zoram hmun tin, kil tin a fang a, keini naupang te phei chuan Volunteer (MNF Sipai) ho hla emaw kan ti hman hial. Beatles hla hmasa ho, Love Me Do, All My Loving, Ticket to Ride, etc. te chuan min rawn rûn chho mek bawk.
Khang hunlai khan TV, tape recorder, record player chu sawi loh radio nei pawh kha chhiar tham chauh tak tak an la awm a, company kutchhuak guitar nei pha pawh ui hum lek tak tak an la ni. Thingremzaithei (gramophone) kha a neinung deuh khan an nei a, a battery pawh awm lo, a li pek chawp ngai leh a pin tahhriam chawp ngaite kha a la ni a, Mizo tawnga record awm chhun te pawh lengkhawm zai tlem leh Beram Bo leh Nova Lawngtuk tih vel mai a la ni. Ngaihthlak tur awm chhun a ni bawk a, kan kilbial nileng peih ve tho. Khang gramaphone record te kha a keh hma em em a, thlauh palh a dawl lo hle. Mahse record kehthem kha rul chuk damdawi atan a tha an tih vangin kan roh thei hle. Tak tak ni maw?
AIR, Gauhati, Mizo Programme kha April 1, 1957-ah hawn a ni a, khang hunlai chuan radio nei chhun chu tlem te tak tak an la ni a, inthehlarna hmanrua atan hman tlak a ni meuh lo. Mahse kan zaithiam hmasa te’n radio tlemte hmangin Zoram khawvel an tuam chho tan mek a. Pi Thanthuami’n khuang khat nena a zaituahrem hlate chuan mite hriat a rawn hlawh chho a. Rambuai hma lawka Liverpool tlangval/tleirawl rual, Quarrymen inti mai thin te’n hmingthar invuahin Beatles an rawn inti thar a, khawvel hi an music hmangin an rawn hnehlak a ni ber a. Khata tang khan rimawi-a tuihal khawvel pumpui hi a nghing a ni ber e. Chu Beatles tuifawn (tsunami) chuan Zoram a rawn nghawng thleng a, Elvis Presley leh Beatles hming hre lo fa chu chhiar tham lek tak tak kan ni ang – Zoramah pawh.
Kan hranghluite kha hriatkim an har tawh khawp mai. Sensiari tih hla leh Laikunga tih kha chu ka la hmehbel thiam khawp a, Liansailova leh a pawlte, Ricky L.Rinliana, Roy C.Sangzuala, Jessy Lalrova te kha kan hriat tlanglawn zualte chu an ni ta mai awm e. “Kan Intawhna Lamkawiah (Tleitira Tleitiri)” tih hla Joe Ngurdawla sak ngat phei kha chu kan tunlai music tam tak ai hian a advance fe zawk. Mipa lam hi an tuan a tha deuh ni ngei tur a ni. Khang hunlai khan an lar tam zawk tlatin ka hria.
Hmeichhe lamah chuan Vanhlupuii leh Thantluangi bak kha kan nei vak lova, mi rilru-ah pawh an tlak dan a sang hle in a lang. Anni pahnih hming hre lo chu khang hunlai kher kha chuan pa khaw hawi tawi tak an ni hrim hrim. Tichuan rambuai kum 1966, July 31 khan Aizawl khawpuiah AIR chuan station thar an rawn din ve ta a. Programme hi zanlamah chauh pekchhuah ni mahse mahni tawng ngeia ngaihthlak theih radio station kan kawtchhuaha an han hung ta chu ‘Lung lawm a kim’ kan ti hi a ni ber mai e.
Radio lo chu rimawi lama inhnangfakna dang kan ngah lo nasa mai si a. Record player nei tlemte lahin an keipui sa hauh hlur mai a, keini ang rual tan chuan han beisei chhin ngam chi pawh a ni lo. Chuvangin radio kha a hlu lo thei lo. Siampuii Sailo chuan Mizo hnap maiin khawhar hla leh rual û zawkte lung tileng chi hla a rawn vawrhchhuak a, Zoram dung leh vang, kiltin ah Siampuii hming hre lo fa an awm lovang. Tunlaia Hmar nula Ruotmawi ai hian a lar dan a nep bik miah lovang. Kha’ng hunlai khan zaithiamte chawisanna chang kan la hre lo lehnghal.
Chutah Vanhlupuii nau Vanlalruati chuan Lalsawta hla, “Enga’n Ka Lo Tawn Che” tih chu a rawn lar chhuahpui ta hluai mai a. Kha kha lengzem khawvela thangtharte kan harhchhuahna kawngka niin a lang. Vanlalruati zaithiam dan hi chu a ‘pucca’ thlap mai. Champhai lam chuan ‘ataa zaih’ an ti ngei ang. A lar pawh a lar reiin a tlo kher mai. A ni anga zaithiam hi an piang leh thei tawh lovang e tih khawp hial turin a ni kha chu a ‘sial’ a ni ber mai.
Mipa lamah Reiek khaw tlangval kawm nuam leh phawk Ngurliana Sailo chuan a ‘Darbiahnemi’ hmangin Zorimawi khawvel chu a rawn chhekarbawm leh ta a. Ani pawh hi, “Hei zet hi chu a aia zaithiam an piang leh thei tawh lovang,” kan lo ti leh hman pek a. A hunlai na na na kha chuan Ngurliana kha lar vet vet tak a ni. A hlate kha kan lo kurpui ve thei nasa. A aw ki kha a sang a, kan mipa zaithiam hmasa te kha chu aw lian leh aw tha hluah hluah chi deuh vek an ni a, khatia aw ki sang vah maia style thar a rawn siam khan Ngurliana kha a vawrhsang hle niin a lang.
A hunlai na na na chuan Remsangpuii’n ‘Fur khawthiang’ a sak khan min la hneh deuh berin ka hria. A aw no leh sexy zet mai kha a hmangthiam a, hla thlan hun a luah hnemin thlangtu pawh an thahnem thei na ngiang. A hnu-a ‘Sangpui Ka Ti Che Kohduat Nan’ te pawh khan hlathlan hun a luah zing malh malh hle. Khang hla kha Sanglianthanga te hian tingtang an perhsak ta tlatin ka hria. Ka hre dik ang chu maw!
Zorimawi khawvela bung thar min hlangkaitu pakhat chu Hnamte unau ho kha an ni chiang mai. Lalremsanga Hnamte leh a naute (Lalthangliana leh Zirkunga @ Zira Hnamte) te chuan Mizo Music thar, Style thar an rawn siam chhuak a, an Hnamte pui Zirsangzela Hnamte leh Ramhluna Hnamte te ho nen Shillong tlang atangin zoram hi an rawn chhoh thlir a, thangthar hla mawi zet zet an rawn phuhchhuak ta zung zung mai a. Kha’ng hunlaia Shillong-a lehkhazir a awm mek Thingsai khaw nula Lalsangzuali Sailo chu Zorimawi khawvela hming dai leh ngai tawh lo turin an rawn vawrhchhuak ta nawlh mai le. Khatih hunlai kha Vanlalruati lar vanglai a ni a, Ruati û, U Vanchhinga ngei pawhin Theatre Hall (tuna Vana Pa Hall) kawtah hian min pawt ding a, “Ruati aia zaithiam Lalsangzuali Sailo zai hi i ngaithla ve tawh em?” tiin min zawt hial a sin.
Keipawh kha’ng hunlai kha rimawi khawvela ka intah luh tan lai vel niin ka hria. Lalremsanga (Hnamte) leh a pawl te’n 500 miles dungzuia an hla siam ‘Hmangaihna’ te kha a kel rel a kel rawlin kan thian zahovin kan thlek pui ve bawng bawng thin anih kha.
Aizawla AIR a rawn inbun ngheh ve takah chuan zaithiam pawh kan ngah sawt hle. Bakah Shilllonga lehkhazir a awm leh Shillong tlanga khawsa nghet ho khan zai leh rimawi kha an intihhmuh a, Zoram lama kan neih ve ngai reng reng loh Thalfavang Kût te huaihawtin zai leh rimawia inelna chi hrang hrang an lo siam tawh thin a. Kha’ng khan nasa takin Zorimawi khawvel hi hma a sawn tir chiang mai.
Chhuihthangvala tia kan hriat lar zawk mah Lalnunmawia (Valte-a) aw tliang tham mawi tak chuan Zoram dung leh vang a rawn nghawr nghing a, C.Lalrinmawia aw lian leh pa zet mai chuan thalai rual thinlai mu hnu a rawn kai tho takzet a. Liandailova Chhangte chu a hre lo fa an awm ta lo. Hmeichhe lam pawh an duai bik lo, Lalhlimpuii, Vangsangkimi, Vanlalhmangaihi, Saizikpuii Sailo, Laltlanthangi Pachuau, Lalneihthangi, Zothanpuii te ho chuan hla thlan hun an luah zing malh malh kher mai. Tunlai angin duh duh huna hmehchhuah theih Demand Channel a la awm ve hek lo, radio-a hla thlan hun nghakin radio nei inah a hun leh a darkar nghakin kan thu thap thin.
Music instrument lamah pawh kan thang nasa. Tunhma chuan guitar thiam sawi tur an tlem hle. Chhim lamah Saikhuma chu Sai-Guitara tia hriat lar anih laiin hmar lamah R.Sangzuala chu Sang-Guitar-a an lo ti mek bawk a. Tih tak takah chuan electric guitar kan hmelhriatna pawh khuarei a la ni hlei nem. Company kutchhuak pick-up te hmuh phakah an awm loh miau avangin magnet leh copper coil kan zawng khawm a, kan hlum char char a, guitar pick-up changkang vak lo chu kan chhuah ve mai zel zawng anih kha. India siam electric guitar lo thleng hmasa pawl chu Reynolds Company siam kha a ni ta mai awm e.
Phai lam band tha te paw’n min rawn tlawh ve ta zauh zauh a, ka la hriat chian te zingah chuan Pu Rosangliana pawlte, Agents ho khan Theatre Hall-ah show an rawn nei a, kan ngaisang bon top! Joseph Zokunga’n bass guitar hruipui a pawh zoh zoh lai mitthla-ah a la cham fo. Anni hi Mizo tlangval hlang an ni bawk a, an thiam kan ti mai pawh a nilo, an mak kan ti a ni ber mai. Chutah Makuri (Rebecca Saimawii) pa Bing Crosby leh a pawlte The Fentones an rawn chhuak leh a, an ni hi India pum huap Simla Beat Contest-a lawmman pakhatna dawngtu an ni bawk a, kan ngaisang leh rem rem khawp mai. Ob-la-di, Ob-la-da leh Sugar Sugar an sak chu ka la hrechiang. An guitarist Sherlock Giri a ni tih pawh ka la by-heart ve vang mai. Khami tuma an vocalist in tambourine a hman kha ka hmuh vawi khatna.
A hma lehzual tawhah khan The Beginners te leh The Flamingoes band ten an lo indin tawh thinin an sawi a, mahse anni khan hnuhma an ngah tehchiam lo ni ngei tur a ni, thawm an neih zui vak lo. Khatia ram pawn lam band te’n min rawn tlawh phur tak zeuh zeuhah chuan local band te an rawn ding chho ve tan tak tak a. Chaltlang atangin Lalkunga te, Sanga te hovin Samtlang Dingdi (SDD) an rawn din a, anni hi Er. K.Thangzuala (ex-minister) thlazar hnuaia ding an ni ta in ka hria. CCR hla hmasa ho kha an sa tlangpui. Anmahni an hmeltha tlang bawk a, an hunlai khan an lar vet vet hle.

Kan local band hmasa te zinga lar ziktluak ta ber chu JB-a, Saichhunga, Engzuala leh PB Liantluanga te band din Young Generation kha an ni. JB-a kha rimawi mai bakah literature lamah a lo ril zek a. Rock Edict No. 13 hla a phuah te phei kha chu Indian History ruih mai a, pui tak a ni. Cover song bakah JB-a irawm chhuak sap hla nalh tak tak an sa hnem hle. A hnu daiha JB-a min hrilh leh danin kha band-ah khan ka lo tel ve teuh hle a ni awm e. Anni pawh band member te an inthlak zauh zauh. Crimson Dust intih chang an nei a, Exodus pawh an invuahin ka hria.

Chu’ng hunlai chuan mi pakhat thalaite activities a tui em em mai a awm a, a hming chu Pu R.L.Thanzawna a ni. Amah hrechiangtu leh ngainatu te chuan Pu Zawnte-a an ti theuh a. Mizoramin UT Sawrkarna kan neih a Sawrkar department hrang hrang remfel a lo nih khan Pu Zawnte-a hian Information, Public Relations & Tourism department-ah Director nihna a chelh a. Ani ho hian alawm Beat Contest chu an huaihawt thin. Khatia Pu Zawnte-a hova Beat Contest an han huaihawt zauh zauh takah chuan zaithiam thar leh band thar an rawn inlar ta sup sup a.

AR Cinema Hall-a Beat Contest an huaihawt tum ngat phei kha chu bon tak a ni. Lammual kotlang zawng zawng hi mipuiin an khat a. Vanhlupuii te unau The Vans ho khan boruak an siam nasa ber mai. An drummer lah kha drummer lar Saithangpuia a ni a, drum solo a’n bei tak tak mai chu sawh a bawl hi a ni berin ka hria. Beat Contest khan rimawi khawvelah hma min sawn tir nasa hle in a lang. Khang hunlaia kan local band te kha an hming a nalh thei nasa. Diamond Cross, Don’s Waving Beat, Flaming Splinters, Generation Express, etc. te vel ni ta in ka hria.

Kha’ng hunlai khan thalaite khan guitar chu an perh ve thei mai, mahse duhthusama khuang han vaw mai thei kha kan tlachham deuh niin a lang. Peter C.Lalrinmawia leh Nghilhlova te kha kan chhuanvawr ber pawl an ni. Peter-a han sawi takah chuan James B.Ralte (guitar) leh Valzote-a (bass) te nena an band Three Men Wizard (Rock Wizard) te kha band tha ber pawl an tling. Mahni-a live concert huaihawt ngam ngat kha an ni ve a. An concert siam tawh chu ‘Sold Out’ a ni deuh zel. Khang hunlai khan music track hmanga concert siam te a awm ve ngai lova, a bungbawr a bungbawrin inputchhuah a ngai a, music track te la awm ve ngailo. Hlu bik veng veng tak a ni. Concert siamtu te kha hah pawh an hah thin ngawt mai. Tunlai chuan CD 3/4 an ak zeuh a, a zo der.

Tlem tlema Zorimawi Khawvela hma kan sawn bek bek laiin khawchhak lam atangin Zorimawi Khawvel chu min rawn hnehlak ta thut mai a. Zodi leh Vulmawi an rawn chim thla. T.Zorampela, Butta, Lalruanga, Lalhlunmawii, Lalenkawli te hming chu Zorimawi kalhkimtu an ni ta der mai. C.Luri’n-a Tlaitla Eng album Rangoon-a a han siamte chu a recording a that bik em avangin a copy kan inchuh luih luih mai chu a nih kha.

Tunhnu hian Vulmawi hla hlui ho kha ka ngaithla zauh zauh a, kan tunlai music hian an ne pawh kan la ek pha lo kher mai. Hmanrua te a tha tawh a, kutthlak te a mawi hle zawk a. Mahse music kalphung leh a melody hrim hrimah kan tunlai music hi ka la dah hniam zawk fo mai. Tunhma chuan Jeetei Recording Studio kha kan recording studio neih hmasak pawl a ni mai a, kha studio atang khan RTC Lalduhawmi te, R.Vanlalnghaki te, Sailothangi Sailo te, Peter C.Lalrinmawia te khan an album hmasa ho kha an siam a, chutah Valtea’n pui tham deuh takin hmanraw changtlung zawk nen Otto Recording Studio a rawn siam a, musician tha ber ber nen kan ziaawm chho ta hle a. Tunah ngat phei chuan Aizawl khawpui mai bakah district headquarters tinah recording studio changtlung tawk kan bun ta fer fur mai. A lawmawm e.

Kan sawi ta nual a, sawi awm tak sawi hmaih pawh a tam ang tih a lang reng. Kum 1966-1986 chhung hi Zorimawi khawvelah chuan upa ho sawi dan takah ‘Thing leh Mau Innawhlai’ a ni a, awm lo ata awma kan insiam chhoh a pawimawhzia kan hmuh chhoh lai vel a ni a, hnam dangte el pha tur chuan kawng thui tak zawh kan la ngai a ni tih te pawh kan hmuhchhuah ruau ruau hunlai kha a ni. Kum 1969 August thla-a Woodstock, New York hmuna hippies leh musician nuai nga rual zet pungkhawmin 3-days Music, Peace and Love Festival in a nghawng chhuah te pawh a ni ve nawk mahna.
THALAITE LEH INFORMATION TECHNOLOGY
II Timothea 4 : 3 - 5

Zirtirna dik an ngaih peih loh hun a la thleng dawn si, an bengte a zat avangin thawnthu lam panin an peng tawh ang.

,

THUHMAHRUAI

Kum sawmhnih lek kalta a thih tawhte kha lo tho leh ta se, Mizo nun a mak an tih ber tur chu thalai nun danglam ta lutuk hi a nih a rinawm. Tunlai Mizo thalaite nun danglam tawh dan chu an inchei duh dan, an ngaihsan zawng, an thil tuipui leh nuam an tih zawng, an mit leh bengin mawi a tih leh an hlimpui tak thilte hian a hrilhfiah hle in a lang. Hetiang taka thalaite nun chak taka rawn sâwi danglamtu langsar tak chu, Information Technology (I.T) hmasawnna hi a ni. I.T hmasawnna-in chak taka Khawvel a tih danglam mek hi mi thenkhat chuan, ‘ Industrial Revolution Pahnihna a thleng ta a ni’, an ti hial a ni. Rinphak baka hmawsawnna leh hriatna pung mek hi Bible chhiar thinte tan chuan a mak hran lo, Khawvela hun lo thleng tur Bible-in a sawi lâwk kha a ni (II Tim. 4:4). Kum 2600 vel daih tawh khan Daniela hnenah Pathianin a lo hrilh lâwk tawh a ni. “Mahse, nang aw Daniel, thu chu thup la, lehkhabu chu char tlat rawh, tawpna thlengin mi tam tak an tlan vel ang a, hriatna a pung dawn a ni” (Dan.12:4). Hriatna pung, I.T hmasawnna hi khawvel-in a mamawhin a tangkai hle. Mahse, kan hriat reng tur chu hun hnuhnung (Tawpna) chhinchhiahna (Sign) a ni.

Heti taka thalaite nun a khawih pawh hi a mak hran lo. Paula’n Timothea hnenah - Zirtirna dik an ngaih peih lo hun, an bengte a zat avangin Thawnthu lam pan a an pên hun tur a sawi kha a lo thleng ta a nih hi (II Timothea 4 :3-5).

Hetiang ang hun a ringtute awm dan tur Paul’n a sawite kha hre reng chungin I.T khawvelin Thalaite nun a nghawng dan te i lo bih chiang teh ang.

1. I.T ( INFORMATION TECHNOLOGY) hi eng nge ni? : Sap tawng I.T tih chu, ‘Thil inhrilh hriatna atana tangkai tur hmanraw changkang siam leh hmanna’ tiin tawite-in a sawi theih ang a. Thil thar kan hriat belh leh midangte hnena kan hriattir theihna tur hmanraw tangkai zawng a huam thei awm e. Tunlai khawvelah chuan Computer thiamna hmanga Information dawnte, chin fel te, dahkhawlte leh semdarh te hi thil pawimawh tak a lo nih tak avangin, he hmanraw hmanga Information hnathawh zawng zawng hi I.T chhungah an dah vek a ni.

Kan chenna khawvel leh thengreng (universe) zau taka thil thleng engpawh hriattirna min pe a, min ti bengvartu hmanraw (khawl) chi hrang hrang, Radio, Cinema, Televesion, Video Text, Fax-te pawh a huam thei vek a ni.
a) Computer : Mizoten ‘khawl thluak nei’ kan tih mai, Computer bul tanna ni turin Franch Mathematician, Sciectist leh Philosopher ni bawk, Blaise Pascal chuan 1642 ah automatic Caculator a hmuchhuak a. Computer anga hman theih tur a Mathematician ropui tak tak tan an sawngbawl hnu-ah Kum 1888-ah Herman Hollerith (American) chuan USA chhiarpui (census) result siam a hman theih turin a duang chhuak ta a ni.

Mimal hnen a Computer hralh chhuah tan kum chu 1975 a ni a, hemi kum vek hian zirlai Bill Gates leh Paul Allen te chuan microsoft Corporation dinin Computer Programme chi hrang hrang an duang chhuak a, chuta tang chuan Computer chuan chak takin hma a sawn chho ta a, keini ram kilkhawra awmte pawhin Inchhungah kan hung ve ta fur a, Internet, Chat, Cyber Cafe, E-Mail tihte chu ti ti nan kan lo hmang ve ta der mai a nih hi.
b) Internet : USA leh USSR Cold war an inep reng lai, 1960 chho lai vel khan USA chuan Sipaite inbiak pawhna tha leh scientific research atan a tangkai tur, nuclear war pawh lo chhuak sela a tihchhiat mai lohna tur neih a rawt a. Chuta tang chuan ARPA (Advance Research Project Agency) a lo piang chhuak a, chu chuan Computer hmanga inthlunzawmna ARPA - NET a hring chhuak ta a ni. A tirah chuan Government Fund atanga sum sen vek a ni a, USSR a lo tluk chhiat tak hnu-ah khan, chu Project Funding chu Sorkar-in titawpin mipui tan a hawng ta a. Chuta tang chuan Computer inthlunzawmna, Computer net-work chu a lo darhzau ta zel a, khawvel hmun hrang hrang a deng chhuak a. Tun a Internet kan tih hi a lo ni ta a ni.

c) Chat : Internet Talk System chu siam tha chho zelin 1988-ah Finn Student Jarkko Oikarinen chuan IRC (Internet Relay Chat) system a duang chhuak ta a. He thil hmang hian Internet Server-te thlunzawmin, khawvel hmun hrang hrang a awm mi sang tam tak chu a rualin a inbiak theih ta a ni. Entirnan : In lianpui, room lianpui-ah mi tam tak inbe ta mur mur se la, chungho chu an inbiakna subject a zirin thu hrang theuh ni ta bawk sela, chu inbiakna room chu khawvel tiat hi ni se, hnam hrang hrang awm huai huai bawk sela, chutiang chu ‘Chat’ chu a ni.

d) Cyber Cafe : Internet Connection nei Computer tam tak hunna, E-Mail, Chatting etc. man chawia tih theihna dawr a ni (Darkar khat-ah Rs. 30/- chawi a ni tlangpui) Aizawl-ah chuan Pool Parlour nen a awm kawp thluah bawk.

2. Thalaite leh Internet : Internet hi Mizoramah kum 1999 atang khan kan nei ve tan a, tunah hian mi 1000 chuangin Internet Connect theihna an nei mek a ni. Thil danglam tak, mak leh changkang bawk si a nih avangin khawvel hmun danga thalai ten an buaipui aia nasa mahin kan thalai ten an buaipui ve ta. Mizo te hi thil thar lâwm tak kan nih avangin kan neih (economy) in a tlin bakin mi thenkhatin an buaipui ta. Atchilh (addict) hial pawh sawi tur kan awm ta a ni.

Radio-in mi maktaduai 50 thlenna turin kum 50 a duh laiin, TV chuan kum 20 a duh a, Internet chuan kum 5 chauh a mamawh. Radio leh TV chu Passive Media a ni a, kan en thei a, kan hre thei. Internet chu Inter-Active Media a ni a, kan en theiin kan hre thei a, kan tel ve thei. Chuvang chuan mihring nun a luhchhuah thûk bik em em a ni.

Internet hi International Boundary nei lo, tuma control theih loh khawp a huapzau a nih avangin do aiin a hmangtute nun buatsaih hi a pawimawh zawk em em a ni. Kum 1996 - 97 vel a servey neihah chuan Internet a sumdawnna hlawk ber pakhat chu Mipat hmeichhiatna lam thil zawrhna a ni. Website-ah hian zahmawh lam (Pornography) 72000 pho lang reng leh nitin a lang chang tak sex hmanna 39 vel a thar lo lang zel ang a ni. (Telegraph, Know How Mon. 2nd March. 2000). Mi thenkhat sawi dan chuan Aizawl a Internet hmang thin za sawmriat (80%) te hi chu Adult wedsite-a sex lam thil en thin an ni. Heng bakah hian Setanic wedsite leh thil dang, nun khawih pawi thei tuipui engemawzat an awm nia sawi a ni bawk.

Internet hi mi thenkhatin an hman tangkai hle laiin thalai tam zawk (a hmang thin) te hi chuan an mit leh beng châkna tihtlai nan an hmang ber a, thiltha leh thalo an thliar hrang lêm lo niin a lang. Thil changkang leh mawi, nuam tak tak hmangin an nun an chawm a, chu chuan mahni invawn thianghlimna leh midang mamawhna a tlak chham tir a, tihdan phung pangngai an ning a, Kohhran an ngainat loh phah dawn niin a lang. Beng za, zirtirtute ngaisang lo thu tak lam a beng chhu ngawng, thawnthu lam pana pêng Bible-in a tihte nun kha Internet atchilh tawhte nun nen hian a in unau ta hle a ni.

Khawvel ram changkangah pawh Internet hian an lo buaipui ve tho mai. Hman deuh lawk khan US a naupang kum 12 mi lek chuan an Inhnuaiah Atom bomb a lo siam riap mai (BBC). Hmanni lawk khan Scotland khawpui Glasgow a zirlai naupangin Computer atanga naupang zahmawh ngialngan lantirna milem 1000 chuang zet a chhutchhuah atangin a thuntu Patrick Golding chu man a ni. A computer-ah naupang tiha mawilo tak tak ti lai lem 1100 chuang Police ten an hmuchhuak (BBC).
3. THALAITE LEH CHAT : Chat technology hi lian tak tak pathum hman mek a ni a, chungte chu :- HTML Chat (Internet browser hmanga inbiakna) Javachat (hei hi a thar ber a ni) leh Internet Relay Chat (IRC) te hi a ni a. Mizoram a kan hman ber chu IRC hi a ni. Channel sang chuang fe a awm a, chung zingah chuan ‘Aizawl chat’ chu kan thalai tam takte atchilh chu a ni. Thuziak chhut (type) hming lem (Nickname) an invuah deuh vek a.Mizo hming hmuh tur a tam lo hle. Eg.Baby-Doll, Zorock, MZ-01, Boot-uiha, Lalsetana, Full Vacancy, Mihurpa, Nuthlawi Virgin, Pathlawi Virgin, Sex lips, Misualpa, Virgin Angel, Zuhehpa etc. Tawngkam hman bik an neih avangin a ti thang ve tan lo chuan an tawngkam hman hriat a harsa hle. Entirnan ; nui, -omakti, rui, aka-also known as, asl-age, sex, location syl-see you later, gtg-get to go, K or kk, Okay, Ty-Thank you.
Hming thupa inbia an nih avangin tleirawl tê tê te pawhin hmaichhan a an sawi ngam loh tawngkam tlahawlh leh bawlhhlawh deuh pawh an hmang ngam zel a, an va biaka te lakah an ngampa sark vek a ni. Tun hma lawk a tap chhak zawlah ngam leh ngam lova thianghlim taka hmangaih biahthu inhlan thinte tan chuan tunlai thalai ten Computer chat hmanga mi pakhat in mi pathum pali a ruala an date thinte hi chu mak tih loh rual a ni ta lo. Chat hmanga thuril ver pawh an lo inhrilh tawn tawh avang khan a taka an inhmuh hunah pawh an zah tawh lova, dai loh tur ram an dai phah fo reng a ni. Tin, sakhmel intawn hma inkawmna a nih avangin Chat hmanga inbumna hi a thleng fo tawh a ni. Tar upa tawh tan pawh kum 18 anga inchhalin tleirawl pawh an bum theih anih chu! Hetiang anga inbumna hi a thleng fo tawh a ni.
Tunlai thalai, a bikin tleirawlte’n an hlauh ber nia ka hriat chu ‘I thing’ tih hi a ni. Chuvang chuan Computer thiamlo, Cyber Cafe-a kal ngai lo, Chatting pawh thiamlo leh an tawngkam hman bik hrethiamlo nih chu hlauvin an virbuai ta chung niin a lang. I.T chuan thalai tam takte nun a hawlh buai nasa hle tihna a nih chu. Hetih lai hian thalai tam takte chuan tangkai takin heng hmanruate hi an hmang mek a, I.T in a khawih buai phak loh tam tak an awm tih erawh kan hriat hmaih loh a tha awm e.
4. THALAITE LEH TELEVISION : Tunlai hian khawlai-ah ( a bikin khawpuiah) i lên chuan i hmuh hmaih huahlo tur chu thalai, mipa sam mak pui pui, incheina maksak tak tak, hmeichhia kekawr tlawn tâwt tak leh mawngkaw kehkak lang lek lek khawp a kawng fual ha, lâilang khawp a kawr chhing ha, bengbeh fual tak tak beh i hmuh hmaih hauh lovang. Hetiang ang incheina hi engtia ngaih tur nge ni ang? Tin, engvanga ching nge an nih? tih chhanna erawh chu inzawh tam a ngai lo. T.V (MTV) in min peh a nih hi.
Mizoram-ah T.V hi kum 1982 vel atang khan kan nei ve tan a. 1990 kum tâwp lam atangin Cable T.V kan en ve thei ta bawk. Tunah hian Channel 25 vel duhthlan theihin kan thlunzawm mek a ni. Heng bakah hian Video Cassette (VCD) a tam chak hle bawk a ni. T.V in Mizote nun a nghawng dan hi tam tak kan sawi hman lovang a. Entirnan :-
Santa Barbara - Uire-na hluar.
The Craft - Setana biak.
M.T.V - Inchei dan danglam.
Movies - Nula tlangval inngaihzawn dan.
Wrestling/ Cartoon - Naupang infiam dan etc.
Tunlai tleirawlte’n T.V an en tam ber channel chu MTV a ni a, VCD Library nghaktute’n an hlawkpui ber chu ‘Sex film’ a ni. MTV hi 1stAug.1981 atanga tihchhuah tan a ni a, chuta chhuak thin Music Video 200 zet, Journal of the America Medical Association te’n an zirchianna a an hmuhchhuah chu 57% - tharum thawhna, 73 - mipat hmeichhiatna lama mi chawk tho thei chi a ni a, tharum thawhna lam hawi 57% zir bingnaah 81% chu Sexual Violence a ni. Tin, Rock Star tam takte hi Setana pawla phusa takte an nihlawm a, an hla thu leh Music te pawh a Setanic hle bawk.
Cleveland (USA) a tleirawl 326 zingah MTV channel en thinte chu kum laihâwl an nih laiin inngaih an hrehloh phah tih hmuhchhuah a ni (Telegraph 2002). North Coralina (USA) a Junior High School zirlai 391 T.V a inngaihna lam en thinte’n inngaih an chingzui nghal. Kum 1982 - ah Carder leh Bolz ten tleirawl 75 te chanchin an zirnaah a zatve te chuan sâwn an pai a, a pai ve lo te aiin Soap Apera (e.g Bay Watch etc.) an en tam zawk. National Servey of Children USA te chhui dan chuan rawlthar T.V en thang ten inngaih an ching a, mahni a T.V en thang ten chhungte nena en thinte aiin a let 3-6 zetin inngaih an hrat zawk (Paterson Kahn 1984). Kan ram zimte a thalaite hi eng ang tak ni ve maw? Tunlai naupang Catoon a châwm len, Pathian aia Popeye chak zawkin an ring ang tih hlauhawm khawp a T.V en tam leh MTV-in a awm tlei thalai ten kan ram leh Kohhran min hruai hunah hian engnge kan an zel ang le?
5. Pathian thu atanga Information Technology thlirna : Information Technology hi a thlirtu a zirin kan hmuh dan a inanglo thei. Thenkhatin suala min hruai luttu thil hlauhawm leh sakawlh ang hiala an hmuh laiin mi thenkhat tan chuan a lova awm theih tawh loh khawpa tangkai leh Pathian ropuizia hriattirtu hmanraw tangkai takah an hmang lawi si a ni. Pathian thu atangin engtia lo dawnsawn tur nge tih tawitein i lo sawi dawn teh ang.
1) Thil lo awm tur Bible-in a sawi lâwk a ni : I.T hi mihring thiltih theizia leh a hriatna lo pun nasat tawhzia lantirtu a ni takzet tawh a ni. Hei hi Bible-in min lo hrilh lawk vek a ni. Thil mak a ni lo.
2) Pathian hmarua a ni : Inhriat pawhna (Information) hi Pathian thuin a nemnghet. Pathian chuan mihringte hnena inhriattir nan - Bible, Vantirhkoh, Zawlnei, Khawvela a thil siamte a hmang thin. Pathian inhriattirna hmanraw ropui ber chu Fapa Isua Krista a ni. Information hi a to bul takah pawh Pathian thu leh a chet dan a inkalh lo tiin a sawi theih a ni.
3) Pathian ram zau nan a pawimawh : Pathian thu hi hrittir a nih loh chuan miten an hre thei lo. Tunlai Khawvel buai tawh tak karah hian a taka ringtute kan thlen theih lohna ram thimah pawh, ramri nei ve lo I.T hmangin Pathian hmangaihna thu hi kan hriattir thei a ni.
4) Inpumkhatna hmanrua a ni : Pathian thu chuan mi zawng zawng hi bul thuhmun leh unau kan nih avangin inpumkhata awm turin min duh a ni. Tunlai tawng lar tak “Global Village” hi I.T hmasawnnain min pek a ni. I.T hi kan hman tangkai thiam chuan khawvel min ti pumkhattu a ni thei.
5) Pathian thu chuan hriattirna dik a phût : Hei hi a pawimawh lai tak chu a ni. I.T hrim hrim hi sual a ni hauh lo, hmanraw tangkai tak a ni thei. Amaherawh chu a thuntu leh a lo dawngsawngtute’n hriattirna (Information) tha leh dik kan inhlanchhawn loh chuan a hlauhawm thei rêng a ni. Kan do avanga rêm tur a ni si lo, thalaite nun na taka nuai mektu hi hmang dik tura kan zirtir a pawimawh a ni. Isua lo pian laia Pathian I.T (Arsi) pawh kha mifingte’n an hman sual avangin Jerusalem leh a chhehvelin an tawrh phah a nih kha. Pathian hriattirna reng reng dawt leh thu belhchian dawllo a awm ngai si lova.
6. Engtinnge ni zel ang ? :
I.T. hian hma a sawn zel dawn : Tuna mi aia tha chang-kang leh awlsam zawk hian thil a la rawn thleng dawn a ni. Entirnan :
Wed Camera : Chat laia a betu leh a biakate inhmuh tawn theih (Aizawl-ah pawh an hmang tan tawh).
Virtual Reality : A tak ram thleng ang chiaha in-khelhna leh inbiakna.
D.H.T. (Direct to Home T.V.) : Ni 12thJan.2001 khan Central sorkarin tihchhuah phalna a pe fel. A hlawhtlin theih chuan chawei thleng tiat lek, Satellite disc hmangin Cable ngai lovin mahni inchhungah T.V channel 200 chuang kan dawng thei ang. D.H.T hi Digital-a thawn a nih avangin T.V channel bakah duh thlan tur tam tak a awm a rinawm. Europe, USA, Australia, Japan, Taiwan, Singapore-ah a lar tawh hle ( Keini ram zimte ah pawh hmuh tur a awm tawh).
Tin, Cable T.V leh Internet hi a la kal kawp ngei dawn a, a huphurhawm hle bawk.
Hacking : Computer pakhat atanga midang Computer va chawhbuai leh va tihchhiat hi a ni. e.g. Virus thun, credit card inhman ruk sak.

7. Rawngbawltuten kan hriattur : Information Technology chanchin leh kan thalai ten an buaipui dan chanchinte kan sawi ta a. Kohhrana Rawngbawltu, Pastor, Upa, Evangilist, Speaker etc. tena kan hriattur pawimawh nia lang tawi tê han tarlang leh ila :
1) Ram changkang zawkte chu Agriculture Society atangin Industrial Society-ah an lut a, Industrial Society-ah kum zabi hnih zet an awm hnu-ah Information Society-ah an lut a. Keini chu Agriculture Society atangin Information Society ah kan zuang lut dawrh mai a ni hi. Kan bawhkân hnem lutuk hi kan ngaihtuahawmna lai tak a ni.
I.T hian Mizo Society hi a pawt fân vak ang a, chu chuan ‘Inthliarna’, ‘nei’ leh ‘neilo’ inkar tizauvin Kohhran leh khawtlang inpumkhatna a tichhe mai ang tih a hlauhawm ta. I ngaihtuah zui ang u.
2) Kohhrana rawngbawltuten, I.T. Khawvela chêng thalaite nun khawih zawnga rawngbawl thei turin kan inbuatsaih a tul. Kum 10 kal taa thalai kan kahthluk theihna silai khan tunlai thalaite hi kan kap tlu zo tawh lo mai thei. Kan silaimu Pathian thutak (Kraws thu) hmang tho siin kan silai erawh kan tuaihnum a ngai tawh niin a lang.
3) I.T. hmasawnnain thalai tam takte beng chu thutak lamah chhungawngin thawnthu lam panin a pên tir mek a. Hengho hi dawh thei taka zirtira an thiam loh hriattir a, zilh a, fuih turin rawngbawltute hi kan pawimawh a ni. Chuvang chuan engkimah fimkhur ila, hrehawm tuar inhuamin, kan rawngbawlna hlen turin i thawk ang u.
P S Y C H O L O G Y



Thuhma : Mizoram-ah Sunday School hi February 20, 1898-ah a lo ding tan a, 1923-ah Puitling leh Naupang P^wl-ah then a ni a, 1933-ah British Graded Lesson zulzuiin Naupang lam chu Pâwl hnih-ah, kum 9 hnuailam leh chunglam ah thenin, 1936-ah P^wl 3, Puitling, Junior, Intermediate-ah te then a ni leh a. 1942-ah Beginners, 1954-ah Senior Department leh 2005-ah Sakramen Department-ah te then a ni ta zel a ni.
Psychology : Greek tawngkam pahnih-‘Psyche’ leh ‘Logos’ atanga lakchhuah a ni a, Psyche chu ‘Rilru’, Logos chu ‘Chanchin’ tihna a ni a, Psychology chu Mihring mizia leh rilru puthmang sawina a ni.
1. Beginners Department (Kum 4 - 5) : Taksa Pianhmang : An sen lai hmel an paih tawh a, an taksa a thang chak a, tihrawl leh ruh insiam chho mek zel an ni a, insawizawi an mamawh. Che lovin an awm hleithei lova, an chau hma thung a, mut tam an la mamawh. Zuan, lawn leh taksa inbuktawk an la thiam lova, an kut leh ke an la hmang thiam tak tak lo. An mit leh beng a kham hma hle bawk.
Tawngkam : |awngkam thumal an la hre tlem hle a, an sawi duhzawng erawh chhumbung deuhin an sawi ve thei. |awngkam mawl te te chauh an la hrethiam. Mipa aiin hmeichhia In-ah an awm tam a, Nu nen an inbe zing a, tawngkam an thiam zawkin mipa aiin an tawng duh zawk tlangpui. Unau zinga fa u ber leh naupang malkhalh ten tawng hmang an thiam zual. An aw ki ala rual lova, ri s^ng leh hniam an la man thiam lo.
Rilru puthmang leh duhzawng : Thil ngaihtuah an zir ve tan a, an la thiam lem lo. An ngaihtuahna a peng zung zung a, ngun takin minute 5 vel thusawi an ngaithla thei, thil zirtir an nuam a, tihnawn an ning ngai lo. Mi thil tihdan leh tawngkam te an zir chak (Imitative Age). Thil khalh lawm lai a ni a, (Toy Age) hmeichhe naupang inkhualtelem phei chu Bruner-a chuan ‘Buaina tha leh hlawk tak a ni’ a ti. An dilchhut a, thil awmzia hriatchian leh hriatbel ch^kna in an tuihal (Questioning Age). Rilru kawi leh vertherna an la nei ve lova, mahse an thil neihte an uipui hle a, ‘Ka ta’ tih hi an thupui a ni. =hian kawm an la thiam lova, Nu leh pa tangnem la bel tlat an ni. Na tuar vang ni kherlo pawhin thinrim lantir n^n an tap mai thin. Rawng lar lam an ngaina hle.
Beginner zirlaite hi an la tenawi deuh a, kilkawi an la ngai hle a, an zinga awm a hlimawm duh hle a ni.
2. Primary Department (Kum 6 - 8) : Taksa Pianhmang : Kut leh ke hman dante leh taksa inbukt^wk dante an thiam ve viau tawh na a, an la thiam tak tak loh avangin an chesual deuh reng thin. Mahni-a inbual, kawrhak, sam khuih, pheikhawk hrui suih te an zirin an thiam ve tan. Naupang harh rual tak an ni a, che lovin an awm hlei theilo. Thil vawm te, thil man te, sakawr bakcheh hman te an thiam ve tan.
|awngkam : =awngkam thumal an lo hre hnem ve deuh tawh a, puitling thusawi pawh an ngaithla thiam ve tawh hle. Aw an hmang thiam tan a, an aw pawh a inrual khat duh hle.
Rilru puthmang leh duhzawng : Mi tihdan an chik a, zir an ching, an dilchhut a, zawhna zawh an peih hle. An h^wkdak a, hmuh ve leh khawih kher te an ch^k thin. Fak an lawm a, thil zirtir an thiam hma a, an ngaihtuahna a chak ve tawh hle. Minute 7 – 10 chhung vel ngun takin mi thusawi an ngaithla thei a, tum khatah thil tamtak hrilh chi chu an la ni lo. An rilru a la dawih a, hlauh pawh an ngah. Thinrim lantir nan an tap mai a, hmuh remchan apiang tihchhiat leh paih mai te an ching.
Zirtirtu te an ngaisang a, an thu an zawm deuh vek mai a ni. Primary Department zirlaite hi enkawl nuam rual tak an ni.
3. Junior Department (Kum 9 - 11) : Taksa Pianhmang : Naupan duhawmna leh an chum a reh a, an than a thut hunlai a ni. Mahni tawkin thei leh hria an inti ve tan. An tha a tho em em reng mai a, an kut leh ke an hmang thiam tawh hle a ni.
|awngkam : =awng hmang an thiam ve tawh hle a, an aw ki pawh a dikin a rual tha hle.

Rilru puthmang leh duhzawng : Naupang chhia anga han tah mai te an zak tawh a, mi mitmei an man thiam ve tawh. Nu leh pa tangnem an belh kha kalsanin thian ho zingah an tal tam ta a, thian kawm pawh an thiam tawh hle. Hmeichhia leh mipa an inthliar ve tan a, an inzah tawn ve deuh, thut ho tir chi an ni vak lo. Thil an thiam chak a, an thiam a bel bawk. Naupang zia an paih tan a, tleirawl nun la tem silo te an ni. Mawhphurhna an neihte an vei a, tihhlawhtlin ngei an tum thin. Ngaihtuahna an hmang thiam ve tak tak ta.
Junior Department naupangte hi kaihhruai nuam tak an ni a, an thil tih-ah an phur theih em avangin chanvo leh mawhphurhna pek thiam a pawimawh hle.
4. Intermediate Department (Kum 12 - 13), Sacrament Department (Kum 14) :
Taksa Pianhmang : An taksa a thang a, an fu ke a sei a, an taksa phu lovin an lu leh hnar a lian a, an nghawng te pawh a sei r^t mai. Hmeichhiat mipatna lamah an lo puitling ve tan ta a, chu chuan rilru zauthauna a siam sak. Ngil taka din rengte hi an peih vak lo. Ei tur tha an mamawh zual hunlai tak a ni.
|awngkam : Taksa pianphungah an lo puitling ve tan angin, an tawngkam chhuak te pawh a puitling ve tawh hle. Dan naranin mipa aiin hmeichhia ten sawi tur an hria.
Rilru puthmang leh duhzawng : In chhung aiin pawnlam nuam an ti a, Nu leh pa bula awm aiin thianho zinga awm nuam an tih hunlai a ni. =hian inkawm ngeih bik insiam hunlai a ni a (Gang Age), thianzaho chu 3/4 an ni tlangpui a, thil tha lam aiin thilsual tih an awn duh chawk. Zirna lama mi thiam (Educators) te chuan mihringin hun khirhkhan a tawn lai (Critical Period) a ni e an ti. Naupang anga en chi an ni tawh lova, puitling anga en chi lah an silo. =hian ho zingah tawng tam mahse, inchhungah chuan an ngawi leh tlat si. An chezia leh nunphung ngaihven an tul a, thiam taka enkawl hunlai a ni a, an rilru hliam palh a hlauhawm hle. Nuih an heh a, langsar riau a inhriatna an nei thin. Tlar hma leh a hmawr tawnga thut an hreh hunlai a ni. Thawmhnaw leh thil neih te dimdawi na chang an la hre vak lo.
Inter Department naupangte hian thil tihho nuam an ti a, zai thiam lai ber hun a ni. Uluk taka zirtir leh fuih an ngaih hun a ni.
5. Senior Department (Kum 15 - 17) : Taksa Pianhmang : An taksa a thang chak a, taksa bung hrang te pawh a inphut mawi tawh hle. Mipa-in ‘Pa’ taka awm leh lan an duh a, hmeichhia-in nalh loh an hlau a, an taksa nalhlo lai deuh awmte pawi an ti thei hle.
|awngkam : Puitling ang maiin tawngkam an thiam ve tawh a, thluaithlum, tawng dik leh nalh erawh an la hmang thiam lem lo, an aw te pawh (a bikin mipa) alo danglam tan.
Rilru puthmang leh duhzawng : Kohhran inkaihhruaina-ah pawh puitling, dan zawhkim, K=P member an lo ve ta a, kawng tam takah erawh an la puitling tak tak lo. An tuipui zawngah ngaihtuahna an seng peih a, rilru zawng zawng an pe thei. Thununna leh khuahkhirhna hnuaia kun an peihlo a, an tawng tam lova, an tawngkam chhuak pawh bung leh bak deuh hluk a ni a, tawngkam n^ leh dengkhawng deuh a hauh leh vin vak te an ngaitheilo. An rilru a hmanhmawh a, thil tih thuai thuai an duh thin. An thil hmuh leh hriatte an ngaihtuah zui peih a, a tha lam/chhe lamin rilru lian tak an pu ve tawh a ni.
=hianzaho (Peer Group) inkawm ngeih fal bik 2/3-ah an insiam a, an thiante chin dan an la chhawng chak a, ruihtheih thil ti an awm chuan an in tihhmuh duh hle. Khawvel hnam hrang hrang zingah meizial zuk hi puitling nihna lantirtu-a ngaiin he tih hunlai hian meizial zuk an ching duh. =hian tha an mamawh hunlai tak a ni. Ngaihsan leh tha tih an ngah ang bawkin, ngei zawng lah an ngah., zirtirtute zingah pawh an ngaihsan zawng leh an ngei zawng an thliar thuai thin.
Tleirawl nun atanga nulat tlangval an hriat hun tak hi rilru chanchin zir mite chuan kum 17 niin an hria a, Department danga naupangte uluk taka enkawl an pawimawh vek lain, Senior Department-a zirlaite erawh chu an taksa leh rilru nasa taka lo thang leh lo danglam an nih avangin rilru zir mite chuan helai hun hi an dah pawimawh bik a, thlipui tleh hun lai a ni (Storm and Stress Period).
6. Puitling Department : Puitlin hunlai hi mihring nun a hun thui lai ber a ni.
Kum 18 – 35 : Nula tlangval tantir, a thente chu nupui pasal nei tawh an ni. Nula tlangval tan vanglai hun a ni a, Nu leh pa thlazar hnuaia la awm an nih avangin rilru-ah vei an nei lem lo a, an nun a zalen a, an eng a thawl. Nupui pasal nei tawh, fa te hial pawh nei tawh pawh ni se nu leh pa belh tur neite chu nu leh pa kutah an la innghat th
ZU HI SUAL A NI EM?
Tunlaiin kan Zoram ah Zu a lo pung nasa hle mai a, CYMA pawhin kumpuanah ‘Ruihhlo Do’ an neih phah ta a nih kha. A thatna leh thatlohna chungchang pawh ngaihdan a tam hle mai. Mipui rilru inthial mekna a nih rual hian Zu chungchangah hian mi tam tak chuan ngaihdan nei sa rânin mi thusawite kan ngaithlain kan chhiar thin niin a lang. Thenkhat chuan “Kristianna atang pawh nilo, Khawvel pianphung atang pawh hian sual a ni” an ti a. Thenkhat chuan “Zu hi amahin a sual hranpa lova, a intute ah a innghat a ni”, an ti. Bible a zu lanna te lo thlir dawn ila, hetah tang hian mitinin ngaihdan kan siam thiam a rinawm. Kan Bible hi Kristiante Lehkabu tha ber, kan nitin khawsakna kawng hrang hrang, Ei leh bar zawnna kawngah te min kaihruaitu, kawng min kawh hmuhtu a ni si a. Kan Bible hian Zu hi engang in nge a ziahlan, a zualpui/ a tlangpui chauh han tarlang ila. Zu hi sual a nih leh nih loh chu kan hre thei maiin a rinawm.
1. Uain hi nuihzat bura min siamtu a ni a; zupui hi insual bungbungna a ni, Chumi buma awmte chu an fing lo a ni. (Thufingte 20 : 1)
2. Zurui mi te leh Sa heh mite chu an la rethei dawn si a. (Thufingte 23 : 21 - 23)
3. Uain ruiin awm suh u, chutah chuan insum theihlohna a awm si a. Thlarauva khatin awm zawk rawh u. (Ephesi 5 : 15)
4. Uain leh Zu a nghei ngei tur a ni. Uain thur pawh Zu thur pawh a in tur a ni lo. (Number 6 : 3)
5. Chutichuan fimkhur rawh u khai, Uain leh Zu reng reng in suh la. (Roreltu 13 : 4)
6. Grep hrui a mi reng reng chu a ei tur a ni lova, Uain leh zu reng reng a in tur a ni lo. (Roreltu 13 : 14)
7. Uain chu kan in tawp lovang..... Nangmahni leh in thlahte pawhin KUMKHUAIN Uain in intur a ni lo. (Jeremia 35 : 6)
8. Lalpa ngaihin milian a ni ang. Uain leh Zu reng reng a in lovang. (Luka 1 : 15)
9. Uain inkawngah mi chak tak, Zu chawhpawlh kawnga thahrui nei mi chu kan chung a pik e. (Isaia 5 : 22)
10. A thenawm hnena Zu in tur petu chu a chung a pik a. Nang an saruak i hmuh theihna tur a i tûr chawhpawlh a ti ruitu chu. (Habakuka 2 : 15)
11. Mivir, khamtawk chi reng neilote leh zurui mite chu Thuthlunghlui hunah chuan lung a denhlum tur an ni. ( Dueteronomy 21 : 18 - 21)
12. Ruk hmangte emaw, mi duhâmte emaw, zu ruih hmangte emaw, mi hau hmangte emaw, hleprute emawin Pathian ram an luah lo vang. ( I Korinth 6 : 10)
13. Itsikna te, zu ruihna te, zu hmun hlimna te, chutiangte chu: chung kawngah chuan tun hmaa, “Chutiang thil tih hmangte chuan Pathian ram an chang lo vang,” tia ka hrilh lawk che u ang khan ka hrilh lawk che u hi. ( Galatia 5 : 21 )

Hengte hi kan Bible a kan hmuh dan tlangpui chu a ni a, hei lo pawh hi a inziak teuh a, mahse, kan ziak vek seng lovang. Heta tang hian Zu hi sual a nih leh nih loh chu kan hre theuh tawh âwm e. Kan Bible-in ti lo tur a min duh/ a duh loh chu Sual a ni tih hi kan hriat theuh a tha awm e. “Zu hi sual a ni lo, a intute ah a innghat a ni” te an ti a. Tin, “Kâ a lut hi sual a ni lo, a chhuak leh lam sual a ni” an ti bawk a, kâ a lut tur awmlo se, a chhuak tur a awm lovang a, sual hi a awm lo mai tur. chuvang chuan, kan Bible duhloh zawng chu sual a ni a, Zu pawh hi kan Bible in a duh lova, sual a ni.

Friday, September 17, 2010

K.S. PAWH HI AN LO IN ANG LO NGEI MAI!!



Vawikhat chu ka zinnaah hian thian ( hmeichhia) pakhat ka chhar hlauh mai a! chu nu nen a kan inchhar dan

pawh a mak khawp mai! Zan a ni a, ka leng chhuak a, ka lenna a hlat deuh em avangin ka hawn kawngah
chuan ka ril a tam khawp mai a. Thingpui dawr (Restaurant) in hawng a la awm lawm ni? tiin ka hawi kual ka hawi kual a, chutia ka hawi kual ka hawi kual lai chuan ral khatah hian Thingpui dawr (Restaurant) in hawng pakhat ka hmuh fuh hlauh mai a, chu thingpui dawrah chuan thingpuite in tur chuan ka lut ta a. Thingpui dawrah chuan mipa hlir hi an lo awm a, chu thingpui dawr lah chu a tawp khawp mai leh nghal a, mi tam takin sual rawng an bawlna hmun a ni tih a lang thei nghal mai a. Chutia thingpuite in a ka awm lai chuan hmeichhe pakhat, hmeltha deuh mai, la tleirawl hmel deuh, kum 18 - 20 awm bawl vel lo lut hi ka hmu a, zan a rei tawh si a, banga sana intar chu ka han en a, zan Dar 11:30 a ri tawh a, chutia mipa hlir awm khawmna a hmeichhia mahni chuah a lo lut chu ka hmuh chuan mak ka tiin, hmeichhe awm tha duhlo a nih ringin ka en reng a, chutia ka en reng lai chuan ka lamah a lo kal phei a, eng eng emaw hi min zawt a, kei chuan mikhual ka nih ve tho avangin a zawhna chu engmah ka chhang thei ta lova, ka bul a thu turin ka ti a, tichuan a ni pawh chuan a hnial lem loh avangin ka bul a thutna awmah chuan a thu ve ta a.
Engvanga zan rei tawh tak a thingpui dawr a lo lut nge a nih hriat ka chak khawp mai a, ka zawt dawt ngam mai si lova, eng eng emaw ngaihtuahin ka ngawi reng a, a ni lah chu a tawng duh khawp mai leh nghal si a! (a hmelah chuan engemaw tak vei a nei tih a hriat hle a) min bia min bia a, a tawp a tawpah chuan a ni chuan ka chanchinte leh hetah ka chawlh chhante min zawt hmasa a (min hmuh dan a dang deuh niin ka hria ), kei chuan ka hrilh ta zel a, ( chu Restaurant chu mi awm tha duh lo ho awm khawmna a ni tih ka hria thuai a) kei pawh chuan a mi zawhna chu remchang a hmangin, hmeichhia leh nghal zan rei tawh takah engvanga helai a lo lut nge a nih?! tih ka zawt ngam ve ta a ni. Ka rei!! min chhanna chuan ka rilru a khawih ngei mai! heti hian min chhang ta a nih chu!
(Nui chungin) “K.S ka nih hi”! miin min hmuh dan a ni hi a ti mai a, mak ka tia ka ngawi reng a, heti hian a sawi chhunzawm leh a, “Mi chuan K.S min ti!! mahse, pawi ka ti lo. K.S ka ni a ni mai,” ( a tirah chuan keipawhin ka en dan a dang deuh va, a hnu a min chhanzel dan chuan mak ka tiin, ka rilru a khawih a, ka khawngaih khawp mai, ka en reng a) ti hian min chhang leh a, “ miin K.S a min puh chhan chu hei hi a ni! (sawi har a ti khawp mai) Zanah hian hna ka ka thawk thin a, he ka hnathawh hi puanzar vak chi a ni lova, ka puanzar vak loh avang leh zana thawh chi a tam zawk avangin zanah hian rei tak tak thleng te hian mahniin ka tei tei thin a, hei vang hian K.S ah miin puh a, chanchinbu ah te hial an lo chhuah tawh a ni. (a mittui a hru a) K.S a min puhna chu a tirah chuan nâ ka ti khawp mai a, mahse, tunah chuan ka hrethiam ta.” “K.S. a min puh chhan pawh ka tuar thiam ta” ( K.S a miinn an puh pawh a, hrethiam thei a ni hi mak ka ti hle a ni. Kei chuan a tirah chuan ka hmusit ang reng khawp mai) tihian min chhang chhunzawm leh, “K.S a min puhna ka hriatthiam avangin mak i ti a ni maw?” min ti a, kei chuan chhan pawh ka chhang lo. Tihian a sawi chhunzawm leh nghal a, “ K.S hi kan in ang vek hleinem? Tunlai a K.S kan tih kan hmusit em em chu ‘ Khawpui service’ hi a ni. Mahse, kei chu K.S chi dang zawk ka ni, ka K.S ve na chu, K.S., Kros Sipai/ Krista Sipai ka ni a sin a ti ta a,” ka phu zawk mai a, zana rei tak tak thleng ka leng a, ka hnathawh ka puanzar loh chhan chu hei hi a ni, “ mi awm tha duh lo deuh te hi zanah hian an inlar thin a. Tin, setana te an bia a, sual rawngbawlin an hun tam zawk an hmang thin a, he thingpui dawr pawh hi chutiang awm tha duh lo ho awm khawmna a nih avangin ka lo kal a ni. Hengho hian Pathian nung beho hi an ngaih thei lova, keinin Krista hnenah hruai tumin kan bei thin a, kan zawng kan zawng thin a ni. Tin, kan awmdan kan puanzar duhloh chhan chu, hengho hian min hria ang a, an biru ang a, hmu tur an awm loh ang a, Krista hnenah kan hruai thei lovang tih kan hlauh thin avangin kan puangzar duh lo a ni.” tiin min chhang ta a ni.
A mi chhanna chu mak ka ti khawp mai a! Tihian ngaihtuahna min neih tir nghal ta a ni. K.S kan tih te hi an in ang vek lova, K.S tih hming kan put tir kan hmusit em em te hi chu ‘Khawpui service’ tih a ni a. Mahse, K.S zawng zawng te hi kan hmusit kher tur a ni lo. K.S. ah pawh hian chi hnih ‘Khawpui service leh Krista sipai’ an awm a, he ka thian chhar thar K.S. (Krista sipai) hi chuan hna tha tak a thawk thei a, Krista tan dingnghetin a hun pumpui Krista tan a hmang a, hetiang ang hian keini pawh K.S (Krista sipai) rinawm ni turin i in buatsaih theuh ang u.
Tichuan chumi zan chuan kan pahnihin Krista tan hna kan thawk dun a, hlim takin kan thawk zel a, Pathianin mal min sawm a, chumi zan pawh chuan ka hlawkpui hle tih ka hria. Krista hnenah mi tam tak kan hruai thei a, Krista la hrelo ten Krista an hria a, nun thar an lo nei hlawm ta a ni. Lalpa chu fakin awm rawh se.
Chu ka thiannu chu tunah chuan Missionary-in ramthimah a awm mek a ni.
K.S. pawh hi an lo in ang vek lo tih hriain, K.S zawng zawng te hi i hmusit kher lo ang u.